Beroepsonderwijs: afschaffen of upgraden?

Het beroepsonderwijs, zoals we dat in Nederland kennen, is helemaal niet zo vanzelfsprekend. De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) is hier al jaren kritisch over, met name over het feit dat kinderen in ons onderwijsstelsel al vroeg een specifieke richting moeten kiezen.  De OESO zou eerder een stelsel voorstaan van een middenschool waarbij geen onderscheid is tussen beroepsgericht en algemeen vormend onderwijs.

Die kritiek van het OESO is niet zo gek. Zo kun je je afvragen of niveau 1 in feite niet slechts een manier is om door middel van vrij elementaire vorming kinderen en jongeren klaar te stomen voor de samenleving. En op niveau 2 en 3 zouden veel bedrijven in deze tijd van aantrekkende economie, en in hun worsteling om goed personeel te vinden, maar wat graag mogelijkheden krijgen om jong talent snel op te pikken en intern op te leiden. Wat wij kennen als niveau 4, valt in veel landen gewoon onder het hoger onderwijssysteem. Zeker ook gezien het groeiend aantal associate degree (AD) opleidingen tussen het MBO en het HBO zou het niet vreemd zijn om niveau 4 een brug naar het HBO te laten vormen.

Het Nederlandse stelsel van beroepsonderwijs is complex en internationaal moeilijk te doorgronden. Ook veel openbaar bestuurders in Nederland begrijpen er maar weinig van. Ze komen er zelf niet vandaan en ook hun kinderen gaan er meestal niet naartoe. Dit heeft mede te maken met het imago van het beroepsonderwijs, bij zowel ouders als hun kinderen. Veel ouders doen alles wat mogelijk is om hun kind toch vooral op de Havo te krijgen in plaats van op het VMBO.

Afschaffen? 

Moet het beroepsonderwijs dan maar afgeschaft worden? Kunnen we inderdaad niet beter, zoals het OESO voorstaat en vele landen ook doen, een systeem ontwikkelen dat geen onderscheid kent tussen beroepsgericht en algemeen vormend onderwijs?

In tegenstelling tot wat het voorgaande suggereert is mijn antwoord daarop ‘nee’, en wordt dit juist een pleidooi voor beroepsonderwijs, omdat het beroepsonderwijs wel degelijk de moeite waard is. Maar iets dat de moeite waard is, moet onderhouden worden, en als we beroepsonderwijs belangrijk vinden moeten we daar in investeren. Het beroepsonderwijs heeft een upgrade nodig.

De afgelopen decennia hebben we vooral veel vormen van technologische innovatie gehad. Een innovatie die vooral ook een toename van opleidingsniveau veroorzaakte, wat er toe geleid heeft dat laag gekwalificeerde arbeid de markt uitgeduwd werd. Populair zijn op dit moment de doemdenk-scenario’s waarbij al het werk overgenomen wordt door robots. Dat is natuurlijk nooit helemaal het geval. Er zullen altijd vormen van dienstverlening blijven die niet door technologie of door robots vervangen kunnen worden.

En daar ligt dus een taak voor het beroepsonderwijs. Maar om die rol te pakken moeten er wel wat dingen veranderen. Ik pleit daarbij voor een nieuwe innovatie-agenda. Dat moet een combinatie worden van technologische en sociale innovatie. Daarbij is het van belang om te kijken welke vormen van innovatie nodig zijn om juist de mensen met wat minder talent aan het werk te kunnen houden. Een mooi voorbeeld is de inzet van mensen met het syndroom van Down zoals bijvoorbeeld bij Brownies en Downies. Waar het voor de werknemer met het syndroom van Down lastiger wordt om bestellingen op te nemen is het tablet een handig hulpmiddel; als klant kun je de bestelling aanwijzen, deze staat daarmee genoteerd en wordt meteen verwerkt. Een simpele combinatie van technologie waardoor je mensen met beperkingen inzetbaar maakt. Het gaat erom dat we zoeken naar combinaties om mensen te willen inschakelen. Waarbij iedereen ertoe doet, niet alleen vanwege economische motieven maar ook vanwege menselijke, sociale motieven. Juist dit soort innovaties passen goed bij het beroepsonderwijs, omdat de basis niet alleen denken is maar ook doen.

Grensoverschrijdend 

De belangrijkste voorwaarde voor innovatieve stappen is dat ze grensoverschrijdend zijn. Dat betekent dat er tussen sectoren onderling meer samenwerking moet komen, zoals zorg en voedingsindustrie, en technologie en onderwijs. Ook dienen disciplines meer samen te werken. Dat gebeurt binnen het onderwijs bij het HBO al meer dan in de academische wereld; het is een belangrijke voorwaarde om tot innovatie te komen. Interessant is in dit kader het werk van Simon Sinek. In zijn theorie over de ‘golden circle’ stelt hij de vraag waarom, als het gaat om Dell en Apple, de laatste toch altijd weer erboven uit steekt. Hij verklaart dit doordat Dell teveel blijft denken vanuit de computer, vanuit het bestaande, terwijl Apple breder en vernieuwend denkt.

De innovatie-agenda voor het beroepsonderwijs heeft 5 agendapunten:

Agendapunt 1 – Elk talent telt. We moeten samen aan de bak om met een combinatie van sociale en technische innovatie die mensen die minder getalenteerd zijn, of een handicap of gebrek hebben, ook een plek in de samenleving te geven.

Onlangs publiceerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) een document waarbij die, in het kader van de komende verkiezingen, op een rijtje gezet heeft welke thema’s voor de nabije toekomst aandacht verdienen. Deze hoofdthema’s zijn: veerkrachtige economie, brede innovatie, sociale samenhang, navigeren in een veranderende wereld en waardegedreven publieke sector. Het document van de WRR wijst op de grote innovatie opgave, op meer diversiteit in het kennisbeleid en op de zorgelijke sociale samenhang. Met name dit laatste lijkt een probleem van het onderwijs te zijn. Waar onderwijs jarenlang als oplosser van de kloof tussen hoog- en laagopgeleiden gezien werd, lijkt er nu een kentering te zijn waarbij onderwijs zelfs een oorzaak is van die kloof.

In de tekst van de WRR klinkt behoorlijk wat zorg over hoe de samenleving zich de komende jaren gaat ontwikkelen, en het is duidelijk dat er serieus werk gemaakt moet worden van het inschakelen en benutten van ieder talent dat in de samenleving aanwezig is. Waar we ons voorheen toch nog een vrij hoog werkeloosheids- en arbeidsongeschiktheidspercentage konden permitteren krijgen we op niet al te lange termijn te maken met een van de bedreigingen van de westerse economie, namelijk een krimpende beroepsbevolking met tegelijkertijd een stijgend percentage ouderen.

Als we hetzelfde welvaartsniveau willen behouden kan Nederland niet anders dan blijven investeren in het verhogen van de arbeidsproductiviteit. Door de opkomst van nieuwe economieën - zoals China - moeten we ons concurrentieveld versterken. En dat kan alleen door slim te werken, door niemand langs de kant te laten staan en al het talent in te zetten. Daar zit dus een belangrijke opgave voor het onderwijs.

In de discussie over sociale ongelijkheid is er een serieuze zorg voor wat sociologen de onderkant van de samenleving noemen. Dit betreft zo’n 15% tot 20% van onze bevolking die structureel buiten de boot valt. Sociaal en economisch gezien is het onaanvaardbaar dat je tegen 1 op de 6 mensen zegt: ‘Je bent niet nodig, je hoeft niet mee te doen of je kan niet meedoen.’ Zoals ook in het WRR-rapport aangegeven is ieder talent nodig, ook de talenten ‘aan de onderkant’.

Agendapunt 2– Het opleidingsniveau van docenten omhoog. De commissie Rinnooy Kan heeft zich hard gemaakt voor een hoger opleidingsniveau voor docenten onder het motto ‘elke meester een master’ en het is een treurig om te moeten constateren dat daar, met name in het beroepsonderwijs, nog weinig van terecht gekomen is. De kracht van het beroepsonderwijs, het praktisch doen, is in deze tegelijk ook een valkuil. Met name nu er grotere uitdagingen gesteld worden en docenten met moeilijkere groepen te maken krijgen, is het paradoxaal dat hun opleidingsniveau in ieder geval niet omhoog gaat. Dat is zeker een punt waar werk van gemaakt moet worden.