Waarom efficiëntie niet altijd efficiënt is

Door Marc Vermeulen | 26 juli 2017 | 2 min lezen

Benieuwd naar een kijkje in de keuken van TIAS? Volg dan op 29 augustus het gratis proefcollege bij TIAS in Tilburg. Prof. dr. Marc Vermeulen vertelt over de normalisering en ontnormalisering van de Nederlandse samenleving. Ofwel: waarom efficiëntie niet altijd efficiënt is.

Begin 19^de eeuw waren honderden arbeiders aan het werk bij het Brabantse dorp Lith, dat later is opgegaan in de gemeente Oss. Doel was om de Maas te ‘normaliseren’: bochten werden afgesneden, er kwam een stuw, heggen moesten uit het zomerbed verdwijnen en kribben legden de breedte van het rivierbed vast. De stroming van de rivier mocht niet langer meanderen, maar moest zoveel mogelijk rechtdoor gaan. Ingenieur Lely – inderdaad, ‘de zoon van’ – had opdracht gekregen om dit uit te voeren. Dit om overstromingen tegen te gaan, omdat de vrachtschepen in die tijd groter werden en meer diepgang kregen en omdat het gebied meer inwoners telde en er dus meer ruimte nodig was voor bewoning. De noeste arbeid van toen bleek een belangrijke oorzaak te zijn van overstromingen later, namelijk in 1995. Reden: het water stroomde te snel door de rivier en kon op dat moment vanwege springtij in Zeeland niet verwerkt worden. De A2 bij ’s-Hertogenbosch stroomde onder. Sindsdien besteedt de Nederlandse overheid 8 miljard euro per jaar om te ‘ontnormaliseren’. Opnieuw verschijnen er bochten in rivieren. Daarnaast mogen uiterwaarden minder bebouwd worden, komen boerderijen op terpen en zijn er opvangbekkens ingericht.

Tsunami

Trek je dit breder op het publieke domein, dan gingen we van chaos naar standaard, efficiëntie en rechtlijnigheid. Een periode later komen we tot de conclusie dat daar fouten in zitten. Een ander voorbeeld is de financiële crisis. Die kon zo snel om zich heen grijpen omdat de informatiesystemen tegenwoordig zo snel en efficiënt zijn. Bij de financiële crisis in 1929 ging dat een stuk trager. Een mogelijke oplossing is om de computersystemen te compartimenteren. Zet er hier en daar muren omheen, zodat bijvoorbeeld een virus of een financiële crisis niet gelijk een tsunami is die het hele stelsel beschadigt.

Optimalisatie en normalisatie leiden tot nieuwe kwetsbaarheden. We moeten toch weer wachtruimtes, firewalls en deuren inrichten om grote afbreukrisico’s op systeemniveau te voorkomen. Veel bedrijven zijn geoptimaliseerd. Kijk bijvoorbeeld naar de bedrijfslogistiek. Daar worden voorraad en wachttijden als vervelend ervaren. Een grote voorraad is immers een berg ‘dood’ geld. En wachttijden, daar houdt niemand van. Om die reden is bijvoorbeeld Ikea overgestapt op just in time logistics. Het Zweedse bedrijf houdt een kleine voorraad aan en kan die snel uitleveren. Maar als Ikea geraakt wordt door een computervirus, dan zijn de schappen in een paar uur leeg.

Wachttijden hebben nut

Ook in de arbeidssociologie gaat het over wachttijden. Iedereen dient zo optimaal en efficiënt mogelijk bezig te zijn. Maar wat zijn de gevolgen daarvan? Het ziekteverzuim is hoger vanwege de werkdruk. Daarnaast: als er in een geoptimaliseerd proces iets fout gaat, dan zijn vaak alle buffers eruit. Dus je kunt nergens op terugvallen. En er is een derde verschijnsel dat misschien wel opvallender is. En dat is dat wachttijden toch hun nut blijken te hebben. Het zijn namelijk momenten dat mensen even met elkaar praten. Het eruit halen van wachttijden betekent dan ook dat je op die manier een heel kennisdelingsmechanisme de nek omdraait. Daarom zetten bedrijven als Google weer zitzakken en tafeltennistafels neer vanuit de gedachte dat als de medewerkers even relaxen dat het dan toch geen verloren tijd is.

Kortom: op een geplande manier dienen we te ‘ontnormaliseren’. En daar zit iets paradoxaals in.