De betekenis van vertrouwen in een veranderde context

Wat is de betekenis van vertrouwen in de relatie overheid-burgers en wat zijn de remedies tegen het dalend vertrouwen van burgers in de overheid? Die vraag stelde Sophia Viet als hoofd van een team gebiedsmanagers bij de gemeente Tilburg in haar thesis. Een literatuurverkenning leerde Viet dat de meningen verdeeld zijn over wat vertrouwen is en waartoe het dient. Deze lieten zich indelen in vier categorieën benaderingen: de rationele, de normatieve, de emotionele en de waardebenaderingen (figuur 1). De betekenis die aan vertrouwen wordt toegekend, de diagnose voor het dalend vertrouwen en de remedies daartegen, vloeien voort uit de gekozen benadering.

Beeld: © Nationale Beeldbank

De rationele benaderingen plaatsen vertrouwen in een transactierelatie die wordt aangegaan met het oog op nutsmaximalisatie. Vertrouwen wordt gedreven door individueel belang en is een instrument voor het reduceren van transactiekosten en het bevorderen van coöperatie en innovatie. In de relatie overheid/burger is vertrouwen een waarborg tegen misbruik van macht en een voorwaarde voor de effectiviteit, de efficiency en de legitimiteit van het overheidshandelen. Daling treedt op daar waar de overheidsprestaties niet aan de verwachtingen van de burger voldoen. De overheid kan het vertrouwen van de burger verhogen door haar prestaties beter te laten aansluiten op deze verwachtingen.

De normatieve benaderingen zien vertrouwen als norm, als een sociale plicht die voortvloeit uit solidariteit. Vertrouwen is primair sociaal vertrouwen. Daling van het vertrouwen in de overheid duidt op een daling van het sociaal vertrouwen. Herstel van vertrouwen vraagt herstel van de sociale cohesie en gedeelde normen en waarden.

Voor de emotionele benaderingen is vertrouwen een aspect van een sociale relatie en de waardering van een sociaal-emotionele band. Daling van het vertrouwen in de overheid hangt samen met een daling van het vertrouwen in de personen die de overheid vertegenwoordigen. Herstel van vertrouwen is onder meer nodig voor de zorg voor het welbevinden van de burger en is mogelijk door erkenning van de unieke identiteit en emotionaliteit van de burger en een tweezijdige communicatie met de burger.

De waardebenaderingen beschouwen de mens als moreel wezen. Deze put uit competenties, integriteit en goede intenties. Dit zijn ook de bronnen van betrouwbaarheid. Vertrouwen vloeit voort uit het besef van lotsverbondenheid en compassie en uit zich in tolerantie, het bieden van zekerheid en de bereidheid en wens tot samenwerking. De verantwoordelijkheid voor het herstel van vertrouwen ligt daarmee bij de individuele mens in al diens rollen in de samenleving.

Overheerste in de jaren tachtig het beeld van de mens als economisch wezen, in de jaren negentig kwam de aandacht voor de mens als collectief moreel wezen op. Rond de eeuwwisseling won de mens als emotioneel wezen belangstelling. In het eerste decennium van deze eeuw groeide de aandacht voor de mens als individueel moreel wezen. Omdat de mens als moreel wezen niet los is te zien van de mens als emotioneel en rationeel wezen, kan het mensbeeld van de waardebenaderingen als holistisch worden geduid. Aldus is de keuze van de wijze waarop een gemeente de relatie met de burger inricht en de rol die zij aan vertrouwen toekent, gebonden aan de tijdgeest.

In het volgende deel sluit Arno Schepers het thema Vertrouwen en de bundel af met 'Vertrouwen op Zeist' waarin hij verslag doet van zijn onderzoek naar de invloed van interactieve planvorming op het vertrouwen van de inwoners van Zeist in hun gemeente.