Sterke koers is nodig om onderwijs te veranderen

Het huidige onderwijs mist een sterke koers om in te kunnen spelen op de veelheid van leer- en ondersteuningsvragen. Onderwijs moet anders georganiseerd worden om niet stuurloos te worden, betoogt Margje Bielars, basisschooldirecteur en deelneemster aan de TIAS Executive Master of Management in Education (MME).

Veranderen in het onderwijs is net alsof je met een zeilboot de Grote Oceaan wilt oversteken. Er zijn een sterke koers, overtuiging en passie nodig om het doel te bereiken. Die sterke koers lijken we in onderwijsland te missen.

Er worden steeds hogere eisen gesteld aan het onderwijs. De wet op passend onderwijs, platform onderwijs 2032 en de rankinglijstjes van PISA, TIMMS en OESO vragen steeds meer maatwerk van het onderwijs. De leerkrachten daarentegen zijn nog niet voldoende in staat om dat gewenste en verwachte maatwerk te leveren. Maar ook veel schoolleiders worstelen met hun rol als onderwijskundig leider.

Ken Robinson, adviseur onderwijs voor overheden, pleit in 2006 al voor een radicale verschuiving van gestandaardiseerd leren naar gepersonaliseerd leren. De oude gewoonten en werkwijzen zijn niet meer effectief en de uitdagingen waar scholen voor staan kunnen niet het hoofd geboden worden in het traditionele organisatiemodel.

Teleurstelling

De actualiteit is dat we als scholen onder druk staan om te voldoen aan de eisen en wensen van kinderen, ouders, de maatschappij en onszelf. In de afgelopen jaren merken we dat er een kloof is tussen wat scholen willen doen voor kinderen en wat scholen kunnen doen. Ook neemt de verantwoordingsdrift, waardoor alles geregistreerd moet worden, een aanzienlijk deel van de tijd in beslag.

Deze factoren zorgen ervoor dat de teleurstelling toeneemt. Het gevoel van elke dag nét niet kunnen doen wat je als leerkracht wilt doen, levert spanning en werkdruk op. We moeten de discussie inmiddels voorbij zijn óf er een onderwijsverandering nodig is. Het onderzoek en het gesprek moeten gaan over hoe de onderwijsverandering georganiseerd moet worden om het grootste effect op leren en ontwikkelen te krijgen.

Kritisch kijken naar onderwijs

Ons onderwijssysteem zucht onder alle druk en vraagt om aanpassingen. In plaats van varen met een oude zeilboot, kan deze beter door-ontwikkeld worden. Een onderwijsorganisatie die past bij de wensen, vragen, ontwikkelingen en mogelijkheden van de huidige maatschappij.

Tex Gunning, CEO bij TNT Express, staat bekend om zijn vernieuwende ideeën omtrent leiderschap. Hij constateert in 2011 bij een lezing van Nivoz, dat we opleiden voor de wereld van gisteren en dat we ons niet kunnen veroorloven om ons uitsluitend te richten op het bestrijden van de symptomen. Met de handvatten uit het onderzoek "Wat werkt op school?" van Robert Marzano, internationaal onderwijswetenschapper, kunnen we kritisch kijken naar ons onderwijs en nieuwe lijnen uitzetten.  De schoolleider is aan zet om sterk onderwijskundig leiderschap te laten, zien zodat de leerkrachten meegenomen worden in de gewenste onderwijsverandering.

Lef tonen

Om ons onderwijs anders te organiseren moeten er verantwoorde keuzes gemaakt worden en moeten accenten bepaald worden in de organisatie. Bea Ros geeft in Didactief 2009 aan dat opnieuw beginnen volgens drie duidelijke stappen verloopt. Namelijk:

• een duidelijk concept kiezen;
• koers houden;

• niet bang zijn om fouten te maken.

Opnieuw beginnen vraagt om het tonen van lef om af te stappen van oude gewoontes en werkwijzen. Een ander organisatiemodel waarin een gezamenlijke verantwoordelijkheid gedragen wordt voor de inhoud, organisatie en samenwerking, levert professionele leergroepen binnen de school op. Als leerkrachten grote kennis hebben van leer- en ontwikkelingslijnen, kunnen er sterke beslissingen over het aanbod en de werkwijze gedaan worden. Ook (deels) los kunnen laten van het bekende vraagt de nodige samenwerking in een team.

Stevige route uitstippelen

Om niet alle kanten op te drijven en niet steeds de koers te moeten herzien, zal de schoolleider samen met het team een stevige route uit moeten stippelen en zich daaraan moeten gaan conformeren. Dat betekent niet dat we al het oude over boord moeten gooien. Het betekent wel dat we de oude houten zeilboot moeten gaan doorontwikkelen. Dat wat sterk en goed is behouden, dat wat beter en slimmer kan aanpassen.

Maar deze aanpassingen moeten gemaakt worden op basis van de koers die de scholen willen gaan varen. De schoolleider zal de navigatie goed moeten instellen om maatschappelijke en onderwijskundige trends te kunnen doorzien. We moeten het roer stevig in handen nemen en pro-actief zijn in denken en handelen. Het merendeel van de scholen heeft een reactieve werkwijze waardoor het lastig wordt om een eigen koers te varen.

Vernieuwing heeft voor- en nadelen

Tegenstanders van onderwijsvernieuwingen geven aan dat er te weinig bewijzen zijn dat vernieuwingen daadwerkelijk tot onderwijsverbetering leiden. Beter Onderwijs Nederland (BON) is een vereniging die voor traditioneel onderwijs staat. Zij geven aan dat er al veertig jaar aan het onderwijs gesleuteld wordt maar dat al deze vernieuwingen niet geleid hebben tot een effectieve onderwijsverandering.

Professor Doctor Rob Martens, hoogleraar onderwijsstudies in Leiden, erkent dat er lange termijn effecten van tientallen jaren nodig zijn voordat echt bewezen wordt wat het onderwijs voor de samenleving of individuele carrières betekend heeft. Deze bewijzen zijn in ultieme vorm niet te leveren maar dat geldt ook voor de bewijzen van het oude leren, volgens Martens.

Onderwijsvernieuwingen gaan veelal uit van organisatorische veranderingen (first order changes) maar een andere werkwijze vraagt andere vaardigheden en kwaliteiten van leerkrachten. Michael Fullan, socioloog en onderwijsonderzoeker, geeft aan dat onderwijsvernieuwingen vaak voorbij lijken te gaan aan second order changes.

Samenwerken en afstemmen

Ingrijpende onderwijsvernieuwingen vragen van leerkrachten een andere manier van denken, werkinvulling en samenwerken. Er wordt een toename van werkdruk ervaren als een nieuw onderwijsproces in gang gezet wordt. Alle zaken die nieuw zijn, kosten in eerste instantie veel energie. Zoals het samen voorbereiden van lessen, de organisatie afstemmen met collega's en evalueren van de dag om aanscherping voor de volgende dag aan te kunnen brengen. Zomaar drie zaken die meer tijd kosten omdat het niet meer om de eigen groep en werkwijze gaat. Op den duur wordt hier handigheid in verkregen en zorgt het samenwerken en samen afstemmen voor meer handvatten en voldoening.

In de afgelopen jaren heb ik in de begeleiding van diverse scholen gemerkt dat leerkrachten de werkdruk bij onderwijsvernieuwing intens ervaren, maar dat het niet opweegt tegen de ervaren oude werkdruk die uit onvrede was ontstaan. Het is wel een belangrijk element waar de schoolleider serieus rekening mee moet houden. Onderwijsvernieuwing is geen snel antwoord op werkdrukverlaging; het leidt eerder tot een piek van werkdrukverhoging.

Voor vandaag en de toekomst

Veranderen van onderwijs gaat niet alleen over de toekomst. Het gaat niet alleen over inspelen op andere vaardigheden, maatschappelijke veranderingen en over creatief denken. De onderwijsvernieuwing die we in moeten zetten, gaat juist ook over het heden. De grote diversiteit in onderwijs- en leerbehoeften maakt dat het huidige onderwijssysteem tekort schiet. Met de ingang van de wet op passend onderwijs op 1 augustus 2014, hebben we de verantwoordelijkheid om aan alle kinderen een plaats in het onderwijs te bieden.

De school is geen eiland in de maatschappij en met alle invloeden die de school binnenkomen, zal de school zich ook moeten profileren. Het is aan ons, de schoolleiders, om de school en het team te gidsen op de Grote Oceaan. Door goede koersbepaling, kennisvergroting en pro-actief handelen kunnen we bepalen waar we voor staan, hoe we daar naartoe willen varen en hoe onze scholen bijdragen aan goed onderwijs.

Bepaal eigen koers

De school is het schip dat moet varen in een woelige zee. Als er geen duidelijke eigen koers gevaren wordt, crasht het en krijgt het schip te maken met problemen die ad hoc opgelost moeten worden, waardoor werkdruk en onvrede van alle betrokkenen alleen maar toenemen en werkplezier afneemt.

Onderwijs is het mooiste vak dat er is, maar ons vak loopt tegen grenzen aan. Bepaal de eigen koers en bedenk of een onderwijsvernieuwing of vernieuwend onderwijs nodig is. Waar het een uitgaat van een totale hervorming, gaat het andere uit van verbetering van de bestaande onderwijspraktijk. Hoe dan ook; kies de juiste koers, samen met je team en laat zien dat er een verschuiving plaatsvindt van onderwijzen naar leren.

De auteur is Margje Bielars, directeur van basisschool De Masten en voorzitter van de projectgroep ononderbroken ontwikkeling. Zij neemt deel aan de TIAS Executive Master of Management in Education (MME), een academische masteropleiding voor Leiderschap en Management in het onderwijs.

Lees meer over deze Master

Dit artikel is eerder gepubliceerd op Opiniestukken.nl.