Lessen van leiders zonder moreel kompas

Het wordt steeds belangrijker om de juiste keuzes te maken op het gebied van moraliteit. Bovendien wordt het ook lastiger, aldus Oscar David, adjunct professor bij TIAS School for Business and Society. Leiders moeten meer dan ooit hun eigen moreel kompas ontwikkelen. Dat mislukt helaas nog vaak. 

In maart van dit jaar bezocht ik de Economie-lezing van Elsevier Weekblad in de Rode Hoed te Amsterdam, waar Ben van Beurden, CEO van Shell, presenteerde. Van Beurden verklaarde tijdens de lezing dat strengere overheidsregulering het juiste middel is om klimaatverandering te reguleren. Anders gezegd: het is niet onze verantwoordelijkheid, we wachten tot het ons wordt verplicht.

Duidelijk wordt met deze uitspraak van Van Beurden, dat Shell niet op zijn eigen moreel kompas vaart, maar op het kompas van de overheid. Met die houding heb ik moeite: natuurlijk heeft Shell, net als ieder persoon en bedrijf, een bepaalde verantwoordelijkheid op klimaatgebied.

Deze attitude van Shell is daarbij niet alleen spijtig voor het klimaat, maar op lange termijn ook funest voor Shell zelf. Op termijn haalt de organisatie meer voordeel uit sustainable leiderschap en, wat daarmee samenhangt, moreel ondernemerschap. Deze begrippen zullen niet bij alle lezers een belletje doen rinkelen, dus zal ik ze nader toelichten.

De morele persoon en de morele manager

In de wetenschappelijke literatuur maakt men onderscheid tussen de morele persoon en de morele manager. De eerste houdt zich aan de bestaande normen, de tweede neemt zijn of haar organisatie hierin mee.
Hoogleraar ethiek aan de Erasmus Universiteit Muel Kaptein, voegde hier een variant aan toe: de morele ondernemer. Dit is iemand die normen en waarden zelf ontwikkelt en uitdraagt. Morele ondernemers zijn loyaal aan hun eigen ethiek, maar initiëren bovendien moraliteit als antwoord op de ethische kwesties van vandaag. Morele ondernemers zijn dus tevens morele innovators.

Het privacy schandaal van Facebook

Het mag gerust gezegd worden dat moreel ondernemerschap voor organisaties steeds belangrijker wordt. Organisaties worden tegenwoordig vaak geconfronteerd met snelle veranderingen in hun omgeving. Onder andere door de komst van nieuwe technieken komen organisaties in situaties terecht waar voorheen nog geen morele standaarden nodig waren. Een groot deel van de hedendaagse problemen zijn zo complex, dat er geen standaardgedrag voor kan worden opgedragen. Organisaties moeten zelf besluiten wat het juiste gedrag is.

Een goed voorbeeld hiervan is Facebook. De opruk van social media brengt complexe vraagstukken op gebieden van privacy en nepnieuws met zich mee. Facebook en CEO Mark Zuckerberg liggen de laatste tijd zwaar onder vuur vanwege de passieve houding die de organisatie daarbij heeft ingenomen.
In plaats van een eigen moreel kompas voor dit onbekende gebied te creëren, kwam Facebook pas werkelijk in actie, nadat de organisatie in een wereldwijd schandaal terechtkwam over het illegaal manipuleren van de data van miljoenen Facebook gebruikers. Zuckerberg stond terecht voor het Amerikaanse senaat en de aandelenkoers stortte in.

Sustainable leiderschap

Moreel ondernemerschap is een cruciaal element van sustainable leiderschap, dat gericht is op een duurzame toekomst voor de organisatie. Een duurzaam acterende organisatie is bekwaam om in te spelen op de snel veranderende omgeving – niet enkel met nieuwe productmarktcombinaties, maar ook met het correcte ethisch gedrag.

Waarom is sustainable leiderschap nou zo belangrijk? Een van de redenen is dat werknemers niet meer werkzaam willen zijn voor een organisatie die vervuilt of zich op een andere wijze onverantwoordelijk gedraagt. Het is niet gek dat grote organisaties zoals Shell de voorgaande jaren minder populair zijn geworden als werkgever van jonge talenten – talenten die ze in deze krappe arbeidsmarkt juist zo graag zouden aannemen.

Machtsmisbruik

Het ontwikkelen van een eigen moreel kompas is niet altijd simpel, want morele afwegingen kunnen averechts werken met andere doelen zoals acute winstgevendheid. Daarnaast kunnen organisaties oplopen tegen ontsporend gedrag van hun (top)managers. Dit komt regelmatig voor als mensen lange tijd een machtspositie bekleden. De Netflix documentaireserie Wild Wild Country, een van de meest indrukwekkende filmdocumentaires van dit jaar, legt de mechanismes die daarbij optreden bloot.

In Wild Wild Country zie je hoe de idealistische beweging van de Indiase goeroe Bhagwan Sri Rajneesh in de jaren 80 naar Amerika emigreert, daar ontspoort en verandert in een organisatie die haar omgeving terroriseert. Het is heftig en teleurstellend om te zien hoe de geliefde Bhagwan, die universele liefde predikt, zich verlaagt tot machtsmisbruik en het oproepen tot geweld. Na een aantal serieuze conflicten met de Amerikaanse overheid ontstaat er een interne strijd binnen de sekte. Bhagwan wordt gearresteerd en Amerika uitgezet.

Wat er met Bhagwan gebeurde is in (meestal) minder ernstige vorm op veel andere plaatsen te zien. Zoals ik beschrijf in mijn boek Macht!, verandert het gedrag van mensen in een machtspositie vaak. Mensen gaan dan méér uit van zichzelf en zijn van mening dat ethische regels niet voor hen gelden. In tijden waarin het eigen moreel kompas steeds meer van belang is, wordt het dus ook belangrijker om de kwalijke consequenties van macht te voorkomen.

In dialoog gaan

Verschillende doelen en belangen van een organisatie moeten worden afgewogen bij het ontwikkelen van moreel ondernemerschap. Ook moeten de negatieve gevolgen van macht tegen worden gegaan. Dat maakt het morele kompas een zaak waarbij de directie of het bestuur en toezichthouders zoals de raad van commissarissen onderling nauw contact moeten houden.

Het is zinvol om dialogen te voeren over zowel de persoonlijke waarden als de organisatiewaarden, waarbij de waarden van de belangrijkste stakeholders zoals klanten en aandeelhouders kunnen worden betrokken. Als de waarden van de organisatie daar niet op aansluiten, kan er spanning optreden.
Moreel ondernemerschap is onmisbaar om tot een gezonde bedrijfscultuur te komen en deze overeind te houden. Dit zorgt er niet alleen voor dat de gewenste cultuur wordt benoemd, maar ook dat de top van de organisatie voorbeeldgedrag uitdraagt.

De dialoog tussen het bestuur en de commissarissen over de organisatiewaarden moet niet eenmalig worden gevoerd, maar moet met regelmaat op de agenda staan in een klimaat van openheid en vertrouwen. Op deze manier wordt er niet alleen gepraat over hoe het allemaal zou moeten, maar tevens wat het soms zo complex maakt om het uit te voeren.

Investeren in Moreel Leiderschap: Ontdek de Opleidingen van TIAS

Bij TIAS School for Business and Society begrijpen we het belang van een sterk moreel kompas en de uitdagingen van ethisch leiderschap. Onze opleidingen zijn ontworpen om je te helpen bij het ontwikkelen van de nodige vaardigheden en inzichten om als morele ondernemer te opereren. Of je nu je leiderschapskwaliteiten wilt versterken of je strategische managementvaardigheden wilt verbeteren, bij TIAS bieden we programma's die je voorbereiden op de complexe en dynamische omgeving van vandaag. Maak kennis met TIAS en ontdek hoe onze opleidingen op het gebied van leiderschap en algemeen management je kunnen ondersteunen bij het creëren van een duurzame en ethisch verantwoorde toekomst voor jezelf en je organisatie.