Gokje? Risico nemen is niet met regels te besturen

Iedereen neemt risico’s. Het hele leven bestaat uit het beoordelen van risico’s en die beheersen. Onze hersens en waarneming zijn daarop ingericht: survival of the fittest vergt nu eenmaal dat we ons voortdurend aanpassen aan veranderende omstandigheden, en dat vraagt weer om het aangaan en beheersen van risico’s. 

Zeker na de vorige financiële crisis is er veel belangstelling voor de manier waarop we risico’s aangaan en beheersen. Bepaalde bancaire sectoren hebben het nemen van risico’s tot een soort primaire taak verheven, en deze voor een deel volledig uit de hand laten lopen. De politiek heeft vervolgens maatregelen genomen om risico’s in te dammen. Maar over de wijsheid van die maatregelen, regels en formulieren mag getwijfeld worden. Natuurlijk kun je de beruchte perverse prikkels uit het systeem halen, maar als je bepaalde personen niet uit het systeem haalt, lost dat weinig op. Het nemen van een risico hangt namelijk niet primair samen met maatregelen - die zijn altijd wel te omzeilen, of over het hoofd te zien - maar met het karakter van de betrokkenen. Met gedrag dus dat intrinsiek gemotiveerd is (vanuit een innerlijk en in principe onbewust wereldbeeld), en niet zozeer extrinsiek (door opgelegde maatregelen of regelgeving). Met dezelfde redenering moet je overigens ook hele volksstammen financiële dienstverleners juist laten zitten in die sector: velen, zo niet de meesten, zijn namelijk wel van goede wil, en oprecht en zorgvuldig dienstverlener.

Karakter

Maar wat is dan het ‘karakter’ waar we op moeten letten? En wat valt er te doen aan het veranderen van zo’n karakter? Om met dat laatste te beginnen: daar valt niets aan te doen. Je karakter is klaar tegen je vijfde à zesde levensjaar. Je persoonlijkheid, in de betekenis van ‘de manier waarop je met je karakter omgaat’, ontwikkelt zich daarna volgens sommige auteurs nog wel door tot je post-puberteit (je brein blijft zich tot die tijd ook nog ontwikkelen) en volgens andere gedurende de rest van je leven. Maar de basis, je karakter, dat wat ‘in je gegrift is’, verandert niet of minimaal.
Het herkennen, beoordelen, aanvaarden, aangaan en beheersen van risico’s is generiek menselijk gedrag. We doen dat allemaal. Maar wat ziet iemand als een risico? En welke beloning is dan zo essentieel dat het gevaar van een te nemen risico verbleekt in het licht van die beloning?

Lees meer over de Masterclass Risicomanagement & Gedrag

Jungle

In sommige karakters is het heersende wereldbeeld dat van de jungle, een plek waar je jaagt of prooi bent, waar winnen essentieel is om je staande te kunnen houden. Dat klinkt wat bloemrijk, maar voor velen is elke prestatie pas wat waard als ervoor is geknokt met een ander, als er een overwinning voor behaald is. Wanneer iemand deze diepe aanname als leidende richtlijn voor zijn of haar leven heeft, moet er ook werkelijk gevochten en gewonnen worden. De manier waarop kan verschillen (rechtszaal in en uit, collega’s dwarsbomen tot het doel is bereikt, per se het grootste huis in de straat moeten hebben, my way or the high way), maar de waarde van effectief handelen wordt voortdurend afgemeten aan de overwinning. Wat je doet om te overwinnen is in dit wereldbeeld dus niet zozeer een risico maar een strategie, een noodzaak, een manier van leven, en ondanks de evidente nadelen ervan natuurlijk ook een talent. 

Chaos

Anderen hebben een karakter waarin het ordenen van (potentiële) chaos centraal staat. Op zich een talent, maar ook weer met een schaduw. Chaos kan je verslinden, ontregelt uiteindelijk de wereld, en moet dus voortdurend bestreden en vermeden worden. Er zijn veel manieren om dat te doen (de administratie op orde brengen, bij alles wat misgaat een nieuwe procedure bedenken, wetten en regels ontwerpen, de perfecte organisatie-inrichting zoeken, verkrampen in perfectionisme), maar voor mensen met dit type karakter heiligt het doel de middelen: als er niets geregeld is of lijkt, als improvisatie of grilligheid opdoemen moet dat per se vermeden en getemd worden. Al breng je met je regels een hele organisatie of maatschappij tot stilstand – dat is geen risico, dat is ordening, en die is nodig om te overleven. Desnoods verzinnen we regels waaraan improvisatie of creativiteit moeten voldoen – zonder regels en ordening leven is onacceptabel. Dat je daarmee iets smoort dat hard nodig is volgens anderen, is geen risico in dit wereldbeeld, maar een voorwaarde om verder te kunnen.

Tekort

Weer anderen kunnen de gedachte niet verdragen dat ze morgen niet nog meer hebben. Zij leven in een wereld waarin voortdurend tekort dreigt. Tekort benauwt hen, ook al is er naar objectieve criteria genoeg, naar innerlijke overtuiging is er nooit genoeg – de schaarste is een gegeven, dus zelfs voorraden zijn in principe nooit genoeg; ze slinken immers. Elke vakantiedag herbergt een lichte teleurstelling: weer een dag minder. De benauwenis van de schaarste noopt tot verzamelen en vasthouden. Alles wat je daarvoor doet of laat is geen risico, het is een voorwaarde om verder te kunnen. 
Zo zijn er meer voorbeelden – hierboven weliswaar wat karikaturaal geschetst maar niet minder reëel voor degenen, voor ons, die deze karaktertrekken hebben en ernaar leven. Dat is overigens geen keus. Mensen hebben niet een cursus over ‘hun karakter’ gedaan en daar vervolgens toe besloten of iets dergelijks. Ze doen gewoon wat ze doen, met een volharding die niet zozeer hardnekkig is als wel vanzelfsprekend. Zij zien risico’s anders. Ook al is in discrete algebra bewezen dat iets een onaanvaardbaar risico meebrengt: als je dat vanuit je karakter niet zo ziet is het geen risico, maar eenvoudig een manier van handelen om te voldoen aan wat er nodig is in je wereldbeeld.
Risicoperceptie, en daarmee de veelbesproken risk appetite, is dus een reflectie van innerlijke karakterologische overtuiging. Die overtuiging is onbewust, intuïtief, en kan door regelgeving of een overheid niet of nauwelijks beïnvloed worden.

Natuurlijke selectie

Wat dan? We willen niet weer een fiasco door falende handelaren in één sector. Vanuit psychologisch perspectief is het het beste om in de sector een scheiding aan te brengen in plaats van maatregelen en regels in te voeren die voor iedereen gelden. Haal bijvoorbeeld de nutsbank en de handelsbanken (weer) uit elkaar, en laat de sector zich concentreren op aannamebeleid per bank. Daar zit veel natuurlijke selectie in. Iemand die karakterologisch het risico van een valutagok wel wil nemen voelt zijn energie helemaal weglopen bij alleen al het woord nutsbank. Iemand die verantwoord dienstverlener wil zijn zoekt niet de hectiek van een dealing room. Ook de tone of voice at the top, waar in kringen van toezichthouders nu over gepeinsd wordt, zal veranderen door de natuurlijke selectie op typen karakterstructuren - niet door pogingen haar met regels te sturen. Selecteren op karakterstructuren is absoluut een kwestie van langere adem dan het decreteren van regels, hoe nodig en logisch die ook zijn. Maar, zie boven aangehaald onderzoek, het effect zal vele malen groter zijn dan de loutere regelgeving. Gewoon omdat het om individuen gaat.

Leer risico's managen

Lees meer over de Masterclass Risicomanagement & Gedrag