De rol van de machtsfactor

Macht is een mysterieus fenomeen. Veel mensen willen er niet te veel mee te maken hebben, of zijn er zelfs bang voor. Als macht over je wordt uitgeoefend, kun je er slachtoffer van worden. Maar als je macht uitoefent, bestaat de kans dat je er misbruik van maakt. Beide zijn geen aantrekkelijke perspectieven. Toch vinden velen macht begeerlijk en willen haar om tal van redenen graag verwerven.

Macht heeft geen kleur en geen geur. Hoewel ze zich op vele manieren manifesteert, kun je haar niet aanraken. En tegelijkertijd speelt in situaties waarin mensen zich tot elkaar verhouden de machtsfactor altijd een rol, of we ons er nu bewust van zijn of niet.

Macht is het vermogen om te bepalen. Met macht kan worden bepaald wie er mee mag spelen en wie op de reservebank moet zitten, wie wordt gepromoveerd en wie wordt heengezonden. Wie de macht heeft, loopt naar believen overal binnen, terwijl hij zelf de deur gesloten kan houden. De machtigen kunnen de koers vaststellen en op die manier levens beïnvloeden.

Ervaren

Tegelijkertijd is de bron van macht niet altijd makkelijk te traceren. Zo bepaalt in bedrijven en instellingen de organisatiestructuur veel, maar niet alles. In de wijze waarop de macht werkt bij verschillende organisaties – van dorpsschool tot multinational en van ministerie tot ziekenhuis – zijn er naast overeenkomsten, ook grote verschillen. Zo lijken leiders in de ene organisatie meer macht te hebben dan die in dezelfde posities elders. Sommige mensen wordt veel macht toegedicht, terwijl ze die zelf niet zo ervaren. 

Wanneer macht integer wordt uitgeoefend, helpt dat bedrijven en instellingen veiliger, effectiever, innovatiever en transparanter te worden. Macht dient dan de organisatie, haar medewerkers, de klanten en de samenleving. Als macht louter wordt aangewend voor eigenbelang, is ze gecorrumpeerd. In meer of mindere mate hebben we allemaal met gecorrumpeerde macht te maken. We vinden dat bij de reorganisatie onze eigen afdeling gespaard moet worden, en daar hebben we natuurlijk goede argumenten voor. Als we echter op een andere afdeling hadden gewerkt, dan hadden we gevonden dat juist die zou moeten blijven. Anders gezegd: het organisatiebelang en ons eigenbelang staan nogal eens met elkaar op gespannen voet. Maar wie geen eigenbelang nastreeft, zal er nauwelijks in slagen een toppositie te verkrijgen, laat staan die te behouden.

Onvermijdelijk

Dat is een van de kenmerken en tegelijkertijd dilemma’s van macht: zonder eigenbelang geen machtsbehoud. Vanuit machteloosheid kan niet worden gestuurd en blijven resultaten uit. En daar waar macht te verwerven is, is machtsstrijd onvermijdelijk. Mensen in de top van organisaties zijn een groot deel van de tijd bezig met het behouden of vergroten van hun macht. Doe je dat niet, dan lig je er snel uit. Hoe groter en machtiger de organisatie, des te meer machtsconcentratie aan de top plaatsvindt, en des te groter in de regel de machtsstrijd is.

Macht is een beladen onderwerp. In de Nederlandse taal heeft het woord al snel een negatieve connotatie en wordt het geassocieerd met machtsmisbruik. Iemand zal niet snel van zichzelf zeggen: ‘Ik ben bestuurder van een grote organisatie en dat betekent dat ik veel macht heb.’ Eerder zullen we uitspraken horen zoals: ‘Ik ben bestuurder van een grote organisatie en werk samen met mijn collega-bestuurders en medewerkers aan goede oplossingen voor uitdagingen die de toekomst ons biedt.’

Die negatieve connotatie is niet helemaal toevallig. Europa heeft in de twintigste eeuw, maar ook daarvoor al, zwaar geleden onder extreme vormen van machtsmisbruik. Die ervaring heeft diepe sporen achtergelaten in de collectieve psyche. Bovendien kenmerkt de Nederlandse cultuur zich van huis uit als egalitair. Ons poldermodel is daar een goed voorbeeld van. Te grote verschillen tussen mensen en te expliciete uitingen van macht worden niet gewaardeerd; als je je in een machtspositie bevindt, kun je er maar beter gedoseerd mee omgaan.

Constante dreiging

Een goede historische verklaring daarvoor geeft de geschiedschrijver Geert Mak. In zijn boek De eeuw van mijn vader legt hij uit dat de situatie van het dichtbevolkte, laaggelegen Holland onder constante dreiging van overstromingen vroeg om consensus en samenwerking om het water meester te blijven. De waterschappen, waarin alle lagen van de bevolking samenwerkten, behoren tot de oudste nog steeds functionerende democratische structuren van Europa. 

Dat betekent niet dat er in Nederland noodzakelijkerwijs minder macht aan de top is, maar ze is minder zichtbaar voor het blote oog en meer verdeeld over een kleine groep machthebbers: een oligarchie. In het Engels ligt het woord ‘macht’ taalkundig makkelijker. Het woord power betekent zowel macht als kracht, en je mag best over jezelf zeggen dat je powerful bent of dat je anderen empowert. In het Nederlands verschillen de betekenis van ‘macht’ en ‘kracht’ te veel om ze als synoniem te kunnen gebruiken.

 

Lees meer over het Senior Executive Program