De macht van het onbewuste

Sigmund Freud was de pionier van de westerse psychologie. Hij was zelf arts en in zijn tijd bestond psychologie nog niet als apart vakgebied. Veel gezaghebbende denkers in de hedendaagse psychologie hebben voortgebouwd op zijn gedachtegoed. Een groot deel van zijn bijdragen is inmiddels zo geïntegreerd in ons bestaan dat we ons nauwelijks kunnen voorstellen dat ze te danken zijn aan de ontdekkingen van één man. Zo was het Freud die onder meer het concept van het onbewuste introduceerde. Hij ontdekte dat de mens zich maar ten dele bewust is van dat wat er zich in zijn eigen binnenwereld afspeelt.

Maar het feit dan we ons ergens niet bewust van zijn, betekent niet dat het niet bestaat. We zouden onze persoonlijkheid kunnen vergelijken met een ijsberg. Een klein deel bevindt zich boven water, dat noemen we het bewuste. Maar het grootste deel van de ijsberg ligt onder water, dat is het onbewuste. Door dat inmiddels als vanzelfsprekend beschouwde inzicht, opende Freud de deur voor een geweldig onderzoeksgebied: de verkenning van het onbewuste, oftewel het in kaart brengen van de ijsberg.

De in Nederland wereldberoemde uitspraak van Johan Cruijff: ‘Je ziet het pas als je het doorhebt’ is niets anders dan een hedendaagse formulering van de eerdere ontdekking van Freud. Anders gezegd: wanneer ik zeg dat ik niet boos ben, betekent dat niet zoveel. Misschien ben ik inderdaad niet boos, maar het kan ook zijn dat ik wel boos ben, maar me er niet bewust van ben. Dat betekent niet dat ik lieg, maar dat ik het gewoon niet zie. Psychotherapeuten helpen cliënten zich bewust te worden van het onbewuste, en een organisatieadviseur of een coach doet in feite hetzelfde.

Effect van de onderstroom 

Hoe meer taboe of ongemak er rond een thema aanwezig is, des te groter de kans dat gedachten of gevoelens met betrekking tot dat thema in het onbewuste belanden. Dat proces vindt plaats bij individuen, in families, in teams, in organisaties en binnen de samenleving als geheel. Leiders kennen dat thema maar al te goed als ze aan veranderprocessen leidinggeven. Het is het effect van de onderstroom. Wanneer de leider zegt: ‘We gaan nu naar links’, terwijl er een sterke onderstroom naar rechts is, dan is de kans niet groot dat er iets in beweging komt. De leider heeft dan het onbewuste, de onderstroom, niet onderkend of niet genoeg meegenomen in zijn afwegingen.

Hoezeer de observaties van Freud over het onbewuste ook zijn herkend in het menselijk functioneren in werk en leven, de wetenschappelijke onderbouwing liet altijd te wensen over. Dat is de laatste jaren veranderd doordat in neurologisch onderzoek veel bewijsvoering is gevonden voor Freuds beschrijving van het onbewuste. En het is ook duidelijk geworden dat de wijze waarop Freud het onbewuste heeft beschreven, niet volledig was.

Volgens Freud bestaat het onbewuste vooral uit verdrongen materiaal. We moeten daarbij denken aan gevoelens, gedachten en herinneringen die het daglicht niet goed kunnen verdragen doordat ze afwijken van hetgeen binnen de cultuur als acceptabel wordt gezien. Agressie, lusten en andere instincten vallen daar bijvoorbeeld onder. Neurologisch onderzoek toont echter aan dat niet alleen door de cultuur ongewenste gevoelens en verlangens in het onbewuste worden opgeslagen, maar ook heel veel informatie die neutraal van aard is, die ons echter wel sterk beïnvloedt bij onze besluitvorming.

Aan het roer 

Dat laatste is relevant als het om de uitoefening van macht gaat. In zijn spraakmakende boek Subliminal: How your Unconscious Mind Rules your Behavior beschrijft Leonard Mlodinow hoezeer onze hersens worden beïnvloed door het onbewuste, terwijl we denken dat ons verstand aan het roer staat. Tevens toont hij aan dat, in tegenstelling tot wat Freud beweert, het onbewuste niet een krocht in het duister is met verdrongen gevoelens, maar juist aan de oppervlakte ligt en zo allerlei dagelijkse besluiten beïnvloedt. Vele voorbeelden passeren de revue, onder andere een onderzoek waaruit blijkt dat effectenmakelaars op Wall Street, zonder zich daarvan bewust te zijn, meer risico’s nemen op zonnige dagen dan wanneer het weer somber is. Ook een bekend voorbeeld van Coca-Cola en Pepsi wordt besproken. Hoe komt het toch dat mensen over het algemeen de voorkeur geven aan Coca-Cola, terwijl Pepsi in bijna alle smaaktesten beter scoort? Hier speelt het onbewuste eveneens een rol: Coca-Cola scoort hoger als het gaat om vertrouwdheid bij het publiek. Onbewust leidt dat, ondanks de mindere smaak, tot voorkeur voor Coca-Cola. Verder noemt Mlodinow als voorbeeld de Republikeinse verkiezingscampagne, waarin George W. Bush het opneemt tegen Al Gore. De Republikeinen laten enige tijd commercials uitzenden waarin heel kort het woord ‘democRATS’ in het filmpje is opgenomen. De letters ‘rats’ staan in hoofdletters vermeld. De makers van de advertentie waren bekend met de invloed op gedrag van boodschappen die door het deel van de hersens wordt waargenomen dat informatie opslaat, zonder dat de persoon zich daar bewust van is. In de reclamewereld worden dat subliminale boodschappen genoemd. Wanneer we door middel van subliminale boodschappen onbewuste informatie krijgen, zijn we zelf niet in staat om de werking van de informatie tegen te houden. Reclamemakers maken daar op allerlei manieren graag gebruik van.

Wanneer we ons bewust zijn van een bepaalde invloed op onszelf, kunnen we ingrijpen en een keuze maken die afwijkt van de informatie die we hebben gekregen. Oftewel: we kunnen dan de automatische piloot uitzetten en zelf sturen. Duidelijk moge zijn dat hoe beter we ons onbewuste kennen, des te meer macht we over onszelf hebben, en des te minder we zijn overgeleverd aan de macht die het onbewuste over ons heeft.

Wilt u groeien als inspirerend leider?