Gestoord aan de top

Bent u één van de velen die heeft genoten vanThe Wolf of Wall Street? 2014 kondigt zich aan als een grand cru jaar in het cinefiele landschap. American Hustle, 12 years a slave, Nebraska... Zelden zo'n opwindende start van een filmjaar meegemaakt. Het is vooral The Wolf die mij enorm bijblijft. Toegegeven, nimmer heb ik een publiek stiller een filmzaal weten verlaten dan bij 12 years - nog ingetogener dan na Schindler's List. Het is vooral het bedrijfsvak dat maakt dat ik The Wolf of Wall Street een indrukwekkende film vind.

Beeld: © Nationale Beeldbank

De film verheerlijkt niet de inhaligheid van een verdorven geest zoals sommige ernstige zielen verkondigen. Kamagurka merkte ooit op: "Iedereen vraagt zich af of we te ver gaan met de humor. Niemand vraagt zich af of we te ver gaan met de ernst." Ik vind politieke correctheid een slechte karaktertrek. En dus betreed ik een zaal met Amerikaanse studenten altijd met zeer grote achterdocht.

Terug naar The Wolf. Martin Scorsese doet wat hij zo vaak doet: schitterend scenario, een topcast, een feilloze montage, en een vernuftige klankband. Het is dolkomische pret. Ik kan zo een vijftal momenten selecteren om mijn marketingcolleges te stofferen (mijn favoriet: 'Verkoop me deze pen!'). Maar de bijtende humor legt bovenal de gestoorde kant van topmanagers en andere grootverdieners bloot.

Dit specimen is geen filmisch verzinsel. In Nederland en België hebben we een aantal van deze figuren zien defileren : Didier Bellens, Joep van den Nieuwenhuyzen, Jo Lernout, Dirk Scheringa, etc. Laat ons de dark side onder de loep nemen.

Mark Zuckerberg

Daartoe heb ik recent The Social Network opnieuw bekeken. Deze film is mijns inziens verplichte kost in het marketingcurriculum van business schools. Het toont ingenieus hoe de krachtigste ideeën inspelen op latente behoeften (is iemand vrijgezelf of niet?) en hoe echt nieuwe producten zich niet plooien in conventionele marktdefinities (zo geeft Zuckerberg vaak aan dat hij niet exact weet wat Facebook biedt). De film bewijst opnieuw dat toeval een grote rol speelt (bv., de ontmoeting van Zuckerberg met de oprichter van Napster).

De regisseur, David Fincher, kan intelligente thrillers maken. De eindscène in Se7en is legendarisch. Maar hoe maak je een thriller over het ontstaan van Facebook? Hier sneuvelt toch niets?

Toch wel. The Social Network ontmantelt het romantische beeld van de ondernemer. De filmslogan was een voorbode: ‘Je maakt geen 500 miljoen vrienden zonder een paar vijanden’. Wat me het meest opviel in The Social Network was de totale afwezigheid van warmte. De enige persoon die oprechte vriendschap etaleert, Eduardo Saverin, wordt instrumenteel ingezet en buitengewerkt door zijn 'vriend' Mark Zuckerberg. Het is een beklemmend moment in de film, wanneer Saverin leert dat zijn aandeel in Facebook is gereduceerd van 30% naar 0,03%.

In mijn colleges met executives stel ik vaak de vraag of je de wereld kan veranderen zonder in de donkere zone te opereren. Velen suggereren dat dit niet kan. De observatie is alvast ontnuchterend.

Gestoord

Je kunt leider worden zonder integriteit - in de hedendaagse maatschappij gaat het vaak sneller, zoals een collega mij ooit cynisch suggereerde. Wetenschappelijk onderzoek geeft hem gelijk: "Het is duidelijk dat vijf persoonlijkheidsstoornissen heel waarschijnlijk een persoon 'helpen' om op de korte termijn een leider te worden. Dit zijn, heel waarschijnlijk in rangorde: de psychopathische, de narcistische, de paranoide, de histrionische en de schizotypische persoonlijkheidsstoornis"(1).

Nu wil ik niet gezegd hebben dat aan de top van de bedrijven enkel onprettig gestoorden heersen. Maar er zijn belangrijke indicaties dat dit ras op het hoogste niveau oververtegenwoordigd is. Robert Hare heeft het standaard instrument ontwikkeld om psychopaten te identificeren. Met zijn co-auteur maakt hij de volgende observatie: "Het is een feit dat veel organisaties een schitterende voedingsbodem bieden voor psychopaten die beschikken over een ondernemende ingesteldheid en de persoonlijke kenmerken en sociale vaardigheden om veel mensen voor de gek te houden" (2).

Lees er de vacatures in de weekendedities van uw krant op na. En u zult zien dat de profielen een aantrekkelijke context bieden waarin sociale, onprettig gestoorden zich helemaal thuisvoelen. Onlangs werd een Belgische affaire inzake voorkennis in der minne geregeld. De advocaat verklaarde later: "Voor ons is negen miljoen Euro het einde van de wereld niet". Hoe cynisch ben je om zo de triomf te declameren?

De donkere zijde

Mark Zuckerberg was de spreekwoordelijke De vraag is of je een leider kunt blijven zonder gebrek aan integriteit. Het bekomt Jordan Belfort in The Wolf of Wall Street slecht. En ook Mark Zuckerberg biedt een interessante test. De film wekt geen enkele sympathie op voor de persoon die het telefoonboek van de 21ste eeuw definiëerde. Zuckerberg is een eigengereide, briljante zonderling die in de donkere zone opereert. Mark Zuckerberg heeft eerst de Winklevoss-tweeling misleid en het concept gestolen, en het geld van zijn vriend Eduardo Saverin gebruikt bij de opstart om hem later te dumpen bij de doorstart.

Mark Zuckerberg was de spreekwoordelijke man on a mission. Hij belichaamt de ondernemer die dat ene doel in zijn leven wil waarmaken, en dat ten koste van al het andere. Zoals een advocaat op het einde van de film opmerkt : "You're not an asshole Mark, you're just trying too hard to be one."

Romantiseren

Ik ontbeer de grenzeloze bewondering die sommige van mijn academische collega's hebben voor zeer succesvolle CEO's. Je mag hun realisaties waarderen maar niet romantiseren. Eigenbelang speelt altijd mee. Daar is niets mis mee, zolang het belang van anderen niet onevenredig wordt geschaad.

Echte leiders stijgen boven het maaiveld uit. Ze hebben visie, ze hebben passie. Maar zoals ik eerder argumenteerde in het boek De pijn van het ondernemen"De kenmerken die ondernemers succes brengen, zijn in de extremen ook de kenmerken die hun neergang betekenen. De emotie overheerst de rede, niet alleen in de keuzes maar ook in de aandacht.(3)

Visie en passie zijn bestanddelen die leiders onderscheiden van managers. Maar wat gebeurt er wanneer visie een fundamentalisme wordt, en passie een obsessie? De onvermijdelijke implosie is vaak gevaarlijk voor het bedrijf zelf. Leiderschap gedijt best in een kritische omgeving, intern zowel als extern. (4) Sterke leiders vereisen sterke managers, en vice versa.

Bibliografie

1. Furnham A. The elephant in the boardroom. The causes of leadership derailment. Houndmills : Palgrave Macmillan, 2010, p. 177.
2. Babiak P. & Hare R.D. Snakes in suits. When psychopaths go to work. New York : HarperCollins, 2006, p. 97.
3. Moenaert R. De pijn van het ondernemen. Leuven : LannooCampus, 2012.
4. The Economist wijdde er onlangs nog een mooie column aan: The Economist, "Going off the rails", November 30, 2013.