De overheid ondermijnt zelf het vertrouwen van burgers

Burgers krijgen regelmatig de deksel op de neus als politici en bestuurder het politieke belang zwaarder wegen dan het belang van de burger. "In de ‘polycentrische’ bestuurlijke systemen die zijn ontstaan hebben niet democratisch gelegitimeerde krachten ruim baan en kan er een publiek verantwoordingstekort ontstaan", zegt hoogleraar Edith Hooge in deze column.

Burgers ervaren regelmatig dat politici en bestuurders in het openbaar bestuur, of bij aan de overheid verwante organisaties, niet doen wat zij beloven en niet consequent of rechtvaardig handelen. Of het nu gaat om de burger als reiziger, als zorgverlener, als patiënt of als ouder van schoolgaande kinderen; vaak krijgen zij de deksel op de neus. Bovenliggende strategische, institutionele en politieke belangen wegen dan zwaarder dan het belang van goede, betaalbare en toegankelijke publieke dienstverlening.

Zie het Fyra debacle. De parlementaire enquêtecommissie Fyra trekt de harde conclusie dat de reizigers het door de politiek toegezegd rechtstreekse vervoer via de hoge snelheidslijn van Amsterdam naar Brussel niet hebben gekregen, omdat het reizigersbelang al die jaren helemaal onderaan het lijstje stond. De financiële belangen van de Staat, het belang van de Nederlandse Spoorwegen om haar monopolie positie te behouden en de strategische belangen van AnsaldoBreda en de Belgische spoorwegmaatschappij kregen stelselmatig voorrang.

Politieke en institutionele belangen wegen zwaarder

Of zie de invoering van het persoonsgebonden budget (PGB). De politieke en institutionele belangen van verschillende overheidspartijen wogen hier zwaarder dan het belang van continuïteit van goede zorg en de zorgvuldige besteding van belastinggeld. Omwille van politiek prestige moest en zou het nieuwe systeem per 1 januari 2015 worden ingevoerd en vanwege institutionele belangen wilde de Sociale Verzekeringsbank (SVB) per sé de uitvoering op zich nemen. De risico’s van te weinig voorbereidingstijd en administratie- en uitbetalingsproblemen werden voor lief genomen. Negen maanden na dato blijkt de financiële administratie nog steeds niet op orde. Zorgverleners en zorgbehoevenden / patiënten (niet de meest vermogende, veerkrachtige en mondige burgers) zijn samen de dupe.

Ook op lokaal niveau kan politiek belang boven publiek belang prevaleren. De Amsterdamse D66-wethouder Onderwijs blijkt een aantal evaluatierapporten in haar la te hebben gehouden. Rapporten die positief oordelen over het onderwijsbeleid van haar PvdA-voorgangers: de Kwaliteitsaanpak Basisonderwijs (KBA). D66 maakt begin 2015 een einde aan deze aanpak omdat er teveel geld zou worden uitgegeven aan consultants en ‘overhead’ en te weinig aan daadwerkelijke kwaliteitsverbetering. De Jonge Democraten tonen zich ‘verbolgen’. D66 stelt hiermee het partijbelang boven het algemeen belang, zeggen zij. De Jonge Democraten keuren af dat succesvol onderwijsbeleid wordt genegeerd en stellen het belang van kwalitatief goed Amsterdams onderwijs boven de reputatie van de eigen partij.

 Vertrouwen van burgers wordt ondermijnd

Reizigers, leerlingen en hun ouders, gebruikers van gas, water en energie, patiënten, cliënten, kunst- en cultuurliefhebbers, kunnen niet op de overheid rekenen als politici en bestuurders het regelmatig niet al te nauw nemen met dat wat zij in hun wetgeving en beleid beloven, namelijk het belang van burgers centraal stellen. Het vertrouwen van burgers wordt ondermijnd als de overheid, en organisaties die voor of namens de overheid werken, publieke belangen niet borgen.

Dat politici en bestuurders bij de overheid en verwante organisaties onvoldoende rekening kunnen of willen houden met de belangen van burgers, en publieke belangen onvoldoende kunnen of willen borgen, is voor een belangrijk deel het resultaat van decennialange uitbesteding, privatisering, op afstand zetten, verzelfstandiging en deregulering van de uitvoering van overheidstaken en publieke dienstverlening. Hierdoor zijn systemen gecreëerd en mechanismen in gang gezet die ervoor zorgen dat overheidsbestuurders en politici ‘erbij staan en ernaar kijken’ in plaats van dat zij het roer in handen hebben. De overheid is namelijk al lang niet meer de enige die het voor het zeggen heeft, maar deelt haar macht en invloed met veel andere (semi-)publieke en private partijen.

Publiek verantwoordingstekort

In de ‘polycentrische’ bestuurlijke systemen die zijn ontstaan hebben niet democratisch gelegitimeerde krachten ruim baan en kan er een publiek verantwoordingstekort ontstaan. Daar kunnen institutionele, commerciële en politieke belangen de publieke belangen van burgers verdringen.

 Hoe lang houden we ‘het slechtste van Marx en het slechtste van de markt’ in stand? Hoeveel verlies van het vertrouwen van burgers, en daarmee ondermijning van het democratisch potentieel in de samenleving, kunnen we ons permitteren? Het is de hoogste tijd voor herijking.